Zeytin ve Tarihi
Zeytinin Tarihçesi
Tarih boyunca, değişik kültürlerde zeytin barışın ve umudun temsilcisi olmuştur ve bazılarınca zeytin ağacı ve meyvesi kutsal kabul edilmiştir. Bu nedenle insan yaşamının ilgisini çok az şey zeytin kadar çekebilmiştir. Geçmişi günümüzden 10 bin yıl öncesine dayanan zeytin, yunanlı sporculardan, azizlere ve ilk hekimlere kadar eski tarihin tanrı ve tanrıçaları tarafından kutsal sayılmak suretiyle birçok efsanenin de kaynağı olmuştur.
Hz.Adem vefatından önce yüce ALLAH'tan merhamet diledi ve bunun için oğlu Şit' i görevlendirdi. Şit cennet bahçesindeki iyilik ve kötülük ağacından üç tohum aldı ve babasının ağzına koydu. Babası gömülünce tohumlar yeşerdi ve bu tohumlardan zeytin ağacı, sedir ağacı ve servi büyüdü.
Geçmişten günümüze kadar uzanan geleneklere baktığımızda zeytin ağacının yaprakları zafer, akıl, ve barışı simgelemiş, bir zeytin dalı ile Nuh' un gemisine geri dönen güvercin, o büyük sel felaketinin sona erdiğine işaret sayılmıştır. Gerek tarih ve gerekse günlük yaşamdaki yeri bakımından içinde bulunduğumuz coğrafya dışında zeytinin tarihi izlerini bu denli görmek mümkün değildir.
Zeytinin orijini konusunda iki görüş vardır: birincisi, zeytinin ilk olarak Ege, Anadolu'nun Akdeniz kesimleri, Suriye ve Lübnan' da ortaya çıktığı, ikincisi ise orijininin Mısır, Kuzey Afrika'nın Atlas dağları kesimleri olduğudur. Asur'lular ve Babil' lilerin yarattığı Mezopotamya medeniyeti zeytinle tanışıyordu, hatta bunu bir ticaret aracı olarak bile görüyorlardı. Urla' da, Çeşme' de yapılan kazılarda bulunan kap kacakların zeytin ve zeytin ürünleri yapımında kullanıldığı ve tarihinin milattan önce 3. yüzyıla uzandığı görülmektedir. Kazılardan çıkan bir başka sonuç zeytin endüstrisinin en az beş bin yıllık olduğudur. Helenistik devirde zeytin ağacı kutsal sayılıyordu ve zeytin ağacını kesenler ölümle cezalandırılır ya da sürgüne gönderilirdi
Urla' da bulunan, zeytin saklama ve taşıma amacıyla kullanılan amforalara Karadeniz' deki kolonilerde ve başka bir takım lokasyonlarda da rastlanması zeytinin aynı zamanda bir ithalat ve ihracat ürünü olduğunu göstermektedir. Ticaretinin yapılması için Akdeniz' de özel gemiler yaptırılıyordu. Zeytincilik zamanla yayılmış ve, Avustralya, Güney Afrika ve Çin gibi iklimin ve toprağın müsait olduğu her yerde, yapılmaya başlanmıştır.
Kur' an-ı Kerim' de zeytinden söz ediliyor. Kur'anda bu zeytin ağacının Sina dağı' ndan geldiği, meyvelerinden yağ elde edildiği ve bu yağın yemeklere lezzet vermek için kullanıldığı yazılıdır. Zeytin ağacının yetiştirilmesi ve bakımı oldukça zordur ama zeytin ağacı bu emeğin karşılığını cömertliğiyle öder. Belki de zeytinin barışın sembolü olması da bu yüzdendir.
Ege Bölgesi
Bölgede Balıkesir (Ayvalık, Gömeç, Burhaniye, Edremit, Havran), Çanakkale (Merkez, Ayvacık, Bayramiç, Ezine), Manisa, İzmir, Aydın, Denizli illerinde zeytincilik yapılmaktadır. Bölgedeki zeytinlik alanlar Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Gediz nehirlerinin vadilerinde denizden 200-250 km içeriye kadar uzanmakta ve bölge Türkiye zeytin dane üretimin %62,8’ini karşılamaktadır.
Bölgede yaygın çeşitler Ayvalık, Memecik, Domat, Erkence, Uslu, Çakır, Çilli, gibi çeşitlerin yanı sıra son yıllarda Marmara bölgesi çeşidi olan Gemlik zeytin çeşidi de hızla yaygınlaşmaktadır.
Bölgenin diğer çeşitleri; Ak Zeytin, Dilmit, Girit Zeytini, Eşek Zeytini (Ödemiş), İzmir Sofralık, Kiraz, Memeli, Çekişte, Kara Yaprak, Taş Arası (Aydın), Tavşan Yüreği, Sarı Yaprak ve Yamalak’dır.
Bölgenin Önemli Çeşitleri:
Ayvalık : Sinonimleri (benzerleri) Edremit yağlık, Şakran, Midilli ve Ada zeytinidir. Orijini Balıkesir ilinin Edremit ilçesidir. Ege bölgesindeki ağaç varlığının yaklaşık %25’ini oluşturur. İyi bakım şartlarında kuvvetli ve dik gelişir. Kendine verimlidir, tam çiçek oranı yüksektir. Verimi iyi ve orta düzeyde olup periyodisite (bir yıl meyve verip,bir yıl meyve vermeme durumu) gösterir. Meyvenin olgunlaşması erken dönemdedir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Kendi ekolojisinde (çevresinde) yağlık olarak değerlendirilir. Yağı altın sarısı renginde, hoş meyve kokulu nefis aromalı (hoş kokulu) olup kimyasal ve duyusal özellikleri itibari ile birinci sırada yer alır. Ayrıca meyve renginin pembeye dönüştüğü dönemde hasat edilerek çizme zeytin tipinde veya Ocak-Şubat aylarında hasat edilerek siyah sofralık olarak değerlendirilir.
Çakır : Orijini (kökeni) İzmir ilidir. Ağacı çok kuvvetli gelişir, dik gelişen büyük bir taç oluşturur. Meyvesi orta büyüklükte, armut şeklinde ve meyve ucu düzdür. Erken meyveye yatar. Verimlidir ve kuvvetli periyodisite gösterir. Gemlik, Erkence ve Ayvalık çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Yağlık bir çeşittir. Çeşitli tekniklerle siyah ve yeşil sofralık olarak işlenebilir.
Çekişte: Sinonimleri Kırma ve Memeli’dir. Fakat Ege Bölgesinde yetiştirilen Memeli çeşidinden farklı bi çeşit olup sadece isim benzerliği söz konusudur. Orijini İzmir İlinin Ödemiş ilçesidir. Meyve şekli iri, ovaldir ve meyve ucu hafif memelidir. Verimi iyi olup iyi bakım şartlarında düzenli ürün verir. Soğuğa duyarlı değildir. Değişik bölgelerde yetişebilir. Yeşil sofralık ve kırma zeytin tipinde işlenmektedir. Ancak yağ bakımından zengin olan meyveler yağlık olarak işlenebilir.
Çilli: Sinonimleri Tekir, Provens ve Goloz’dur. Orijini İzmir ilinin Kemalpaşa ilçesidir. Ağacı çok kuvvetli gelişir. Meyve büyüklüğü iri, şekli yuvarlağa yakındır. Yeşil meyvede lentiseller (açık veya koyu renkli, oval veya dairesel kabartılar) iri noktalar halinde olup meyveye çilli bir görünüm kazandırır. Verim iyidir ancak periyodisite gösterir. Soğuğa karşı duyarlı değildir. Zeytin sineğinin erken dönemde tercih ettiği bir çeşit olması nedeniyle tuzak ağaç olarak kullanılması tavsiye edilir (Gümüşay ve arkadaşları, 1990). Yeşil sofralık olarak değerlendirmeye uygundur.
Domat : Orijini Manisa ilinin Akhisar ilçesidir. Ağacı kuvvetli gelişir. Geniş ve yayvan taç oluşturur. Erken verime yatar. Meyveleri iri ve silindiriktir. Bol ve çimlenme gücü yüksek polen oluşturur. İyi bir tozlayıcıdır. Tam çiçek oranı yüksektir. Sulu şartlarda soğuğa hassas olup zeytin dal kanseri ve kızıl kurda karşı kısmen dayanıklıdır. Genellikle yeşil dolgulu zeytin şeklinde işlenir.
Erkence: Sinonimleri İzmir yağlık ve Yerli yağlıktır. Orijini İzmir ilidir. İyi bakım şartlarında oldukça kuvvetli gelişir. Meyveler orta büyüklükte oval şekillidir. Meyve ucunda küçük bir meme çıkıntısı bulunur. Verimi orta düzeyde olup kuvvetli periyodisite gösterir. Kısmen kendine verimlidir. Çakır ve Ayvalık çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Erken olgunlaşır. Yağlık olmakla birlikte sofralık olarak da değerlendirilir. Yapılan bir araştırma sonucunda bu çeşidin Çeşme ve Karaburun ekolojisinde hurma zeytin oluşturduğu tespit edilmiştir.
İzmir Sofralık: Orijini İzmir ilidir. Ağacı orta kuvvette, tacı geniş ve dağınıktır. En önemli problemi boncuklu meyve oluşturmasıdır. Şiddetli periyodisite gösterir. Kendine kısırdır, tam çiçek oranı düşüktür. Memecik, Gemlik ve Erkence tozlayıcı olarak önerilebilir. Meyvesi çok iri ve ovaldir. Meyve ucu memelidir. Verimi düşük ve dalgalıdır. Zeytin sineği ve zeytin güvesine duyarlıdır. Yeşil sofralık olarak değerlendirilmektedir.
Kiraz: Topan kiraz ve Oval kiraz adı verilen iki tipi bilinmektedir. Orijini Manisa ilinin, Akhisar İlçesinin, Zeytinliova bucağıdır. Topan kiraz tipinin ağacı kuvvetli gelişir, büyük, geniş, yuvarlak bir taç oluşturur. Meyveleri iri ve yuvarlaktır. Meyve ucu genellikle düz, bazen memelidir. Kuvvetli periyodisite gösterir. Erken olgunlaşır. Soğuğa aşırı duyarlı değildir. Olgun meyveleri kiraza benzer. Daha ziyade siyah sofralık olarak değerlendirilmektedir.
Memecik : Sinonimleri Aşı yeli, Gülümbe, Şehir, Taş arası, Tekir ve Yağlık’tır. Orijini Muğla ilidir. Ege bölgesindeki ağaç varlığının %50 den fazlasını Türkiye genelinde ise yaklaşık %45’ini oluşturur. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir. Tacı iyi giyimli toplu, yuvarlak-yayvandır. Meyve iri ve oval şekilde ucu memelidir. Kısmen kendine verimlidir. Tam çiçek oranı orta düzeydedir. Tozlayıcıları Ayvalık, Gemlik, Erkence ve Memeli’dir. Verimi yüksek olup kuvvetli periyodisite gösterir. Yağ ve et-çekirdek oranı yüksektir. Zeytin sineğine karşı orta derecede hassastır. Yağının kalitesi yüksektir. Yağı kimyasal ve duyusal kalite kriterlerine göre Ayvalık çeşidinden sonra gelir. Yağlık ve sofralık olarak çok yönlü değerlendirmeye elverişlidir.
Memeli: Sinonimleri Ak Zeytin, Çekişte ve Emirâlem’dir. Orijini İzmir ilinin Menemen ilçesidir. Ağacı kuvvetli gelişir, oldukça giyimli alt kısmı dağınık, üst kısmı dik gelişen bir taç oluşturur. Kısmen kendine verimlidir. Memecik, Ayvalık, Gemlik, İzmir sofralık ve Erkence çeşitleri tozlayıcı olarak önerilebilir. Meyvesi iri ve ovaldir, meyve ucunda belirgin bir meme bulunur. Verimi iyi olup periyodisite gösterir. Yağı orta düzeyde ve kalitelidir. Sulanan şartlar altında soğuğa karşı duyarlıdır. Ürünü sofralık ve yağlık olarak değerlendirilir. Ayrıca kırma zeytin tipinde veya İspanyol usulüne göre yeşil sofralık olarak da değerlendirilebilir.
Uslu : Orijini Manisa ilinin Akhisar ilçesidir. Yoğun, büyük, geniş bir taç oluşturur. Sulanan koşullarda çok kuvvetli gelişir. O nedenle bu çeşit için sık aralık ve mesafelerin uygulanmaması gerekir. Meyve oval ve orta büyüklüktedir. Meyve ucu memesiz, yuvarlaktır. Verimi orta düzeydedir, iyi bakım şartlarında düzenlidir. Erken kararan bir çeşittir. Çekirdeği kolay ayrılır. Et-çekirdek oranı yüksektir. Soğuğa karşı hassastır. Siyah sofralık olarak değerlendirmeye uygundur.
Kaynak: İzmir Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Yayınları
